terça-feira, 6 de março de 2012

Filosofia africana

Lítíréṣọ̀ áti Ìmọ̀ ọgbọ́n orí Áfíríkà.
Literatura e filosofia africana.






Àkójọ́pọ̀ Itumọ̀ (Glossário).
Ìwé gbédègbéyọ̀  (Vocabulário). 



Áfríkà, Áfíríkà, s. África.
Ìṣe gbogbo Áfríkà, ìṣe pan-áfríkánístì, s. Pan-africanismo.
Gbogbo ọmọ Áfríkà, adj. Pan-africano.
Ọmọ-ẹ̀hìn ìṣe pan-áfríkánístì, ọmọlẹ́hìn ìṣe pan-áfríkánístì, s. Seguidor do pan-africanisno, pan-africano. 
Filọ́sọ́fi, ìmòye, ìmọ̀ ọgbọ́n orí, èrò àwọn ọ̀mọ̀ràn, èrò àwọn onímọ̀ ọgbọ́n òrí, s. Sabedoria, filosofia, rekhet. 
Èrò ìjìnlẹ̀ tó ń fi Áfríkà bí ipò kìíní nínú ìgbésí ayé wa, s. Afrocentricidade.
Èrò ìjìnlẹ̀, s. Teoria.
Ìmọ̀ ọgbọ́n orí Ẹ́gíptì, s. Filosofia egípcia.
Filọ́sọ́fi Bàntú, s. Filosofia bantu.

Lítíréṣọ̀, s. Literatura.
Ẹ̀kọ́ fífi-òye-mọ-Ọlọ́run tó wọ́pọ̀ lápá Ìlà Oòrùn ayé, s. Misticismo Oriental.
Pẹ̀lú, prep. Com, junto com.
Pẹ̀lú, adv. Também.
Pẹ̀lú, v. Estar em companhia de, acompanhar.
Pẹ̀lú, conj. E. Liga substantivos, mas não liga verbos.
, ( conj. pré-v.). E, além disso, também. Liga sentenças, porém, não liga substantivos; nesse caso, usar " àti". É posicionado depois do sujeito e antes do verbo.
Ti, àti, conj. E.
Àti, Conj. E. Usada entre dois nomes, mas não liga verbos. 
Òun, ó, pron. pess. Ele, ela.
Òun, on, Conj. E. Geralmente usada com nomes de pessoas. Òjó on Àjàdí - Ojô e Ajadi.
Oun, ohun, s. Coisa, algo.
Oùn, ohùn, s. Voz.

Negros

Àwọn aláwọ̀dúdú jẹ́ èèyàn ìbílẹ̀ àkọ́kọ́ náà, "àtilẹ̀bá", ti plánẹ̀tì ilẹ̀-ayé yìí.
O povo preto é o primeiro nativo,"originário", deste planeta terra.

Àkójọ́pọ̀ Itumọ̀ (Glossário).
Ìwé gbédègbéyọ̀  (Vocabulário). 

Àwọn júù, s. Povo judeu.
Àwọn ará Íjíbítì, s. Povo egípcio.
Aláwọ̀funfun, s. Branco.
Òyìnbó, òyìbó, òìbó, s. O homem branco, o europeu.
Funfun, adj. Branco.
Fún, prep. Para, em nome de (indica uma intenção pretendida para alguém).
Fún, v. Dar. Espremer, apertar, extrair. Espalhar, desperdiçar, empurrar para os outros. Espirrar, assoar.

Èèyàn dúdú, ọkùnrin dúdú, s. Preto, homem negro. 
Ẹlẹ́yàpúpọ̀, s. Indivíduo mestiço, colorido ou multirracial.
Aláwọ̀dúdú, s. Preto.
Adúláwọ̀, s. Negro.

Èèyàn aláwọ̀ dúdú, s. Povo preto, povo negro.
Àwọn ènìyàn dúdú, s. Negros.
Èèyàn ìbílẹ̀, s. Povo nativo.
Ènìyàn dúdú, s. Negro.
Dúdú, v. Ser preto.
Dúdú, adj. Negro.

Ti ènìà, adj. Humano.
Ẹ̀dà èèyàn, s.  Homem, ser humano. O indivíduo que pertence à espécie humana.
Èèyàn, s. Povo, gente, pessoas.
Ajọ̀bọ, irúọmọnìyàn, àwọn irúọmọnìyàn, s.  Hominoidea. A superfamília de mamíferos, incluindo macacos antropóides e os seres humanos.
Ọmọnìyàn, ọmọ ènìyàn, s.  Homo sapiens. 
Ènìà, ènìyàn, s. Pessoa. É também usado de forma impessoal para significar povo, seres humanos, alguém. 

Ènìyàn àkọ́kọ́, s. Primeiro homem. Èmi Ni Ẹni Àkọ́kọ́, Èmi Ni Ẹni Ìkẹyìn - Eu sou o primeiro e o último.
Aráàlú, s. Povo do lugar, da cidade, da região.
Ará, ènìyàn, s. Povo. 

Ọmọ ìlú, ará ìlú, s.  Cidadão. 
Ará ìlú kannáà, s. Compatriota.
Iye ènìyàn inú ìlú, s. População. 
Ọ̀pọ̀ ènìà aláìníláárí, àwọn "ọmọ ìta", s. Plebe, populacho, povo, ralé, populaça.

Àtilẹ̀bá, s. Original, costume tradicional, hereditário.
Àtilẹ̀nde, s. Nascimento, origem, raíz.
Àtilẹ̀wá, adv. No início, no começo.
Àtìlẹ́hìn, s. Ajuda, sustento.
Àkọ́, adv. ou adj. Inicialmente, originalmente, primordial.
Àkọ̀, s. Estojo, invólucro.
Àkọ, s. Macho, varão. Forma de denotar dureza, força.
Àkọ́bẹ̀rẹ̀, adj. Básico, elementar, fundamental, começo.
Àkọ́jù, s. Estudo profundo.
Àkọ́bí, ìkọ́bí, s. Primogênito, o primeiro filho nascido.
Àkọ́kọ́, adj. Primeiro, início, começo.  
(Málákì 3:6) Nínú Ìṣípayá, Jèhófà kéde pé: “Èmi ni Ááfà àti Ómégà, ẹni àkọ́kọ́ àti ẹni ìkẹyìn, ìbẹ̀rẹ̀pẹ̀pẹ̀ àti òpin”- (Malaquias 3:6) Em Revelação, Jeová declara: “Eu sou o Alfa e o Ômega, o primeiro e o último, o princípio e o fim.”
Àkọ́rọ̀-òjò, As primeiras chuvas do ano.
Àkọ́pọ́n, s. Primeiras frutas maduras.
Àkọ́rà, s. A primeira coisa comprada.
Àkọ́tán, àkọ́kọ́tán, s. Primeiro produto a ser vendido.
Àkọ́wá, ìkọ́wá, s. O primeiro a vir.
Àkọ́, s. Primeiro ser criado.
Kìíní, kíní, kínní, Num. Primeiro.  Àwọn Kókó Pàtàkì Látinú Ìwé Kíróníkà Kìíní - Destaques do livro de Primeiro das Crônicas.
Ìkínní, èkínní, num. Primeiro.

Lẹ́ẹ̀kíní, adv. Primeiramente.
Ogun Àgbáyé Kìíní, s. Primeira guerra mundial‎.
Ìlú ńlá àkọ́kọ́, s. Primeira cidade
Ojúewé àkọ́kọ́, s. Primeira página.
Ìgbà àkọ́kọ́, s. Primeira vez.

Àkọ́kọ́, adj. Primeiro, início, começo. Aya mi àkọ́kọ́ - Minha primeira mulher.
Ìkíní, ìkínní, èkínní, num. Primeiro. 
Ọjọ́ kìníníọ̀sẹ̀, s. Primeiro dia da semana.
Ọkùnrin àti obìnrin àkọ́kọ́, s. Primeiro homem e a primeira mulher.

Ìgbà àkọ́kọ́, s. Tempo primordial.Àwọn ọmọlẹ́yìn Jésù ìjímìjí, s.  Os primeiros seguidores de Jesus.
Alákòóso Àgbà, s. Primeiro-ministro. Àkójọ àwọn Alákòóso Àgbà ilẹ̀ Tànsáníà - Lista de primeiros-ministros da Tanzânia.
Ìgbà Àpínyà Àkọ́kọ́, s. Primeiro período intermediário do Egito.
Àkọ́dà, àṣẹ̀dá, s. Primeiro ser criado. Obinrin ti ó nṣe ìbà Aṣẹ̀dá - Uma mulher fazendo reverência ao Criador.
Ọkùnrin àti obìnrin àkọ́kọ́, s. O primeiro homem e a primeira mulher.

Èèyàn àkọ́kọ́, s. Primeiro humano. 
Tọkọtaya àkọ́kọ́, s. Primeiro casal humano.

Tó jẹ́ ààrẹ àkọ́kọ́, adj. Que é o primeiro presidente.
Àwọn òbí wa àkọ́kọ́, s. Nossos primeiros pais.
Ìgbà ìrìn àjò àkọ́kọ́, s. Durante a primeira viagem.

Àwọn ẹ̀dá ènìyàn àkọ́kọ́, s. Os primeiros humanos.
Ibi àkọ́kọ́, s. O primeiro lugar. 
Èèyàn ìbílẹ̀, s. Povo indígena.
Ti ìbílẹ̀, ti ilẹ̀, ti ìlú, ti ọmọ-ìbílẹ̀, adj. Indígena, aborígene.
Ọmọ-ìbílẹ̀, ẹ̀yà àbínibí, onílẹ̀, ìbílẹ̀, s. Índio, nativo, aborígine, indígena.

Ìbí-ọmọ, ìbímọ, s. Nascimento de uma criança.
Ìbí, ìtilẹ́nde, àwọn bàbá ńlá tàbí ìyá ńlá, ìran, ìran baba ńlá àtí ìyá ńlá, s. Ancestralidade.
Ìbí, s. Nascimento. Pergunta, questão.
Ìran, s. Geração, descendência. Visão, transe, aparição.
Ìyá ńlá, s. Grande mãe, avó.
Bàbá, baba, s. Pai.
Bàbá-bàbá, baba ńlá, s. Avô, grande pai, ancestral.
Ìran baba ńlá àtí ìyá ńlá, s.  Geração de pais e mães, ancestralidade.

Orísun, s. Fonte, nascente, poço.
Ìbẹ̀rẹ̀, s. Início.

Ti lọ, adj. Desaparecido.
, pron. rel. Que, o qual, do qual, cujo.
, conj. Se. Enquanto, ao mesmo tempo que.
, prep. Desde que.
, v. Bater com a mão ou com algo na mão, acertar o alvo.
, adv. Onde, quando.
Ti, prep. de ( indicando posse). Quando usado entre dois substantivos, usualmente é omitido. Ilé ti bàbá mi = ilé bàbá mi ( A casa do meu pai).
Ti, ti...ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - ambos, eu e minha esposa.
Ti, v. Ter (verb. aux.). Arranhar. Pular.
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está.
Ti, adv. pré-v. Já. Indica uma ação realizada.
Ti, àti, conj. E.
Ti, part. pré-v. 1. Usada para indicar o tempo passado dos verbos. Èmi ti máa rìn lálé - Eu costumava caminhar à noite. 2. É usada com báwo ni - como - quando se deseja expressar sentimento e posicionada antes do verbo principal. Báwo ni àwọn ti rí? - Como eles estão?.
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado.
Títì, ọ̀nà, s. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí  láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.
Títilọ, adv. Continuadamente, assim por diante.

, v. Bastar, ser o bastante, ser o suficiente. Ser igual a, equivaler.
, adj. Suficiente, bastante.
, pron. rel. Que. Contração de tí ó. A partícula ó é sempre usada se tí for seguida por um verbo. Antes de pronome  e substantivo, ela não é usada. Ọkùnrin tó pè mí ẹ̀gbọ́n mi - O homem que me chamou é meu irmão.
Tó, tóó, adv. pré-v. Antes de. É antecedido por kí. Kí òun tó lọ, ó sọ̀rọ̀ pẹ̀lú mi - Antes de ele ir, eu conversei com ele.

Ń, v. Estar. Indicador de  gerúndio.
Ń, adv. pré-verbal. O prefixo "ń" no verbo indica não só uma ideia presente como uma ação que esteja ocorrendo, em desenvolvimento (gerúndio). Pela sua função, é equivalente ao verbo auxiliar estar em português.
L', pref. No.
L, pref. Forma modificada da palavra ní quando seguida de palavra iniciada por vogal diferente de i.
, prep. Contração da preposição ní e substantivo. Quando a vogal inicial do substantivo não é i, a consoante n da preposição se transforma em l, e a vogal i toma forma de vogal do substantivo posterior. Mas se a vogal do substantivo é i, ela é eliminada. Ní àná ( l'ánàá ). Ní ilé (ní'lé)
, part. enfática. Usada na construção de frases, quando o verbo tiver dois objetos, o segundo objeto é precedido por " ní".
, prep. No, na, em. Usada para indicar o lugar em que alguma coisa está. Indica uma posição estática.
, v. Ter, possuir, dizer.Transportar carga em um barco ou navio. Ocupar, obter, pegar.
Ni, v. Ser, é.
, pron. dem. Aquele, aquela. Requer alongamento da vogal final da palavra que o antecede somente na fala. Ex.: Fìlà ( a ) nì = aquele chapéu.

Ilẹ̀, s. Terra, solo, chão.
Gbé, v. Carregar, levantar, erguer, morar, viver.
Láyè, láàyè, adj. Vivo.
Àyè, s. O fato de estar vivo.
Ìyè, ẹ̀mí, wíwà láàyè: ìgbésí ayé, ayé, s. Vida.
Wíwà. s. Estado de ser , de existir.
Àgbáyé, s. Mundo, universo, cosmo.
Ayé, gbogbo ẹ̀dá, àgbáyé, àgbáálá ayé, s. Universo.
Ayé, àiyé, s. Mundo, planeta.
Ilẹ̀-ayé, ayé, ilé-ayé, s. Terra (planeta terra).
Plánẹ̀tì ilẹ̀-ayé, s. Planeta terra.
Àdánidá, s. Natureza.
Yi, adj. Persistente, perseverante, tenaz.
Yi, v. Ser elástico. Ser duro, ser resistente, ser difícil.
Yí, yìí, pron. dem. Este, esse, esta, essa, isto, isso. Forma reduzida de èyí. Quando o nome é seguido de um adjetivo, o pronome é colocado por último. Aṣọ titun yìí - Essa roupa nova.
, s. Virar, rolar, rodar. Mudar, trocar. Resolver. 

Jẹ, v. Comer, consumir alimento. Ser devedor. Ganhar na loteria, ganhar dinheiro, vencer. Ascender a um título, a um cargo.. Experimentar algo agradável ou desagradável.
Jẹ́, v. Ser. Concordar, permitir, admitir, arriscar-se a um empreendimento. Ser feito de, envolver. Responder, replicar. Chamar-se. ser chamado.
Jẹ̀, v. Jogar algo ao redor. Pastar.

Lẹ́yìn náà, prep. e adv. Depois, mais tarde. Ọjọ́ márùn-ún lẹ́yìn náà - Cinco dias depois.
Náà, pron. dem. Aquele, aquela, aquilo.
Náà, art. O, a, os, as. 
Náà, adv. e conj. pré-v. Também, o mesmo.
Àlùfáà àgbà náà, s. O sumo sacerdote.

Consciência negra

Jẹ́ kí àwọn ohun tó ń gbéni ró nípa tẹ̀mí máa wà nínú ọkàn rẹ.

Encha a mente com pensamentos espiritualmente edificantes.


A imagem pode conter: 1 pessoa, texto


Àkójọ́pọ̀ Itumọ̀ (Glossário).
Ìwé gbédègbéyọ̀  (Vocabulário).

Jẹ, v. Comer, consumir alimento. Ser devedor. Ganhar na loteria, ganhar dinheiro, vencer. Ascender a um título, a um cargo.. Experimentar algo agradável ou desagradável.
Jẹ́, v. Ser. Concordar, permitir, admitir, arriscar-se a um empreendimento. Ser feito de, envolver. Responder, replicar. Chamar-se. ser chamado.
Jẹ̀, v. Jogar algo ao redor. Pastar.

, conj. Que, para que, a fim de que. Usado depois de verbos que informam, que fazem uma declaração indireta.
, adj. Completo, perfeito, exato.
, v. Encontrar, reunir, juntar. Dizer que, opinar, expressar uma opinião. Precisar, ser exato. Ser, estar completo.
Péé, adv. Fixamente.

, conj.  Que. É a marca do subjuntivo e usada com verbo que expressa obrigação, desejo, permissão, geralmente com o verbo fé ( querer). Ex.: Mo fé kí o wá - Eu quero que você venha.
, conj. A fim de que, de modo que, com a intenção de.
, adv. Antes de. Ex.: kí èmi tó dé - Antes de eu chegar .
, part. Usada entre duas palavras para dar sentido "qualquer". Ex.: Enikéni - Qualquer pessoa. 
, v. Cumprimentar, saudar, aclamar. Visitar. Dever. Ex.: Mo kí i - Eu o saudei. 
Ki, v. Ser grosso, denso, viscoso, compacto.
, v. Comprimir, apertar, pressionar. Proclamar, declinar qualidades. Definir. Pôr fumo no cachimbo. Prender (uma pessoa).
, adv. Não. Faz a negativa dos verbos no tempo futuro e condicional, antes das partículas verbais yíò, ó, ìbá. Fica localizado entre o sujeito eo verbo. Èmi kì ó lọ mọ́ - Eu não irei mais. Kì bá má kú - Ele não teria morrido.

Àwọn, wọ́n, pron. pess. Eles, elas. Indicador de plural. "Ó tún fi kún ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé: “Àwọn tí wọ́n ṣe ohun rere sí àjíǹde ìyè, àwọn tí wọ́n sọ ohun búburú dàṣà sí àjíǹde ìdájọ́”- Depois acrescentou: “Os que fizeram boas coisas, para uma ressurreição de vida, os que praticaram coisas ruins, para uma ressurreição de julgamento.”
Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.
Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Nǹkan, ǹkan, ǹkankan, nkan, ohun kan, s. Coisa, algo.
Ìní, s.  Propriedade, possessão
Ohun iyebíye, s. Algo precioso, objeto precioso, coisa preciosa.
Ohun mèrèmèrè, Algo louco, algo fantástico.

Ohun èlò, s. Aparato, maquinaria, ferramenta, instrumento. Aplicação, aplicativo. 

O, ò, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos que indicam alguém que faz.
O, òo, part. adv. 1. Forma frases exlamativas para ênfase. Ó ti dé o! - Ele já chegou! 2. A forma òo é usada para responder a uma saudação, caso não exista outra estabelecida, ou para concordância diante de uma outra expressão. Ẹ káalẹ́ o - Boa-noite; Òo (respondendo).

Òun, ó, pron. pess. Ele, ela.
O, pron. pess. Você 
, pron. Você. É usado dessa forma depois de verbo ou preposição.
, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos que indicam alguém que faz. Ọdẹ (caçador) e dẹ (caçar).
Ọ, ọ́, pron. da 3ª pessoa do singular representado pela repetição da vogal final do verbo de uma sílaba ( caso objetivo 3ª pessoa). Ó ṣọ́ - Ele vigiou, Ó ṣọ́ ọ - Ele a vigiou.
Ọ, ẹ, pron. oblíquo. Você.
Kò, ò, adv. Não. Faz a negativa dos verbos regulares.
Oun, ohun, s. Coisa, algo.
Oùn, ohùn, s. Voz.
Òun, ó, pron. pess. Ele, ela.
Òun, on, Conj. E. Geralmente usada com nomes de pessoas. Òjó on Àjàdí - Ojô e Ajadi.
Ti lọ, adj. Desaparecido.
, pron. rel. Que, o qual, do qual, cujo.
, conj. Se. Enquanto, ao mesmo tempo que.
, prep. Desde que.
, v. Bater com a mão ou com algo na mão, acertar o alvo.
, adv. Onde, quando.
Ti, prep. de ( indicando posse). Quando usado entre dois substantivos, usualmente é omitido. Ilé ti bàbá mi = ilé bàbá mi ( A casa do meu pai).
Ti, ti...ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - ambos, eu e minha esposa.
Ti, v. Ter (verb. aux.). Arranhar. Pular.
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está.
Ti, adv. pré-v. Já. Indica uma ação realizada.
Ti, àti, conj. E.
Ti, part. pré-v. 1. Usada para indicar o tempo passado dos verbos. Èmi ti máa rìn lálé - Eu costumava caminhar à noite. 2. É usada com báwo ni - como - quando se deseja expressar sentimento e posicionada antes do verbo principal. Báwo ni àwọn ti rí? - Como eles estão?.
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado.
Títì, ọ̀nà, s. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí  láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.
Títilọ, adv. Continuadamente, assim por diante.

, v. Bastar, ser o bastante, ser o suficiente. Ser igual a, equivaler.
, adj. Suficiente, bastante.
, pron. rel. Que. Contração de tí ó. A partícula ó é sempre usada se tí for seguida por um verbo. Antes de pronome  e substantivo, ela não é usada. Ọkùnrin tó pè mí ẹ̀gbọ́n mi - O homem que me chamou é meu irmão.
Tó, tóó, adv. pré-v. Antes de. É antecedido por kí. Kí òun tó lọ, ó sọ̀rọ̀ pẹ̀lú mi - Antes de ele ir, eu conversei com ele.

Ń, v. Estar. Indicador de  gerúndio.
Ń, adv. pré-verbal. O prefixo "ń" no verbo indica não só uma ideia presente como uma ação que esteja ocorrendo, em desenvolvimento (gerúndio). Pela sua função, é equivalente ao verbo auxiliar estar em português.
L', pref. No.
L, pref. Forma modificada da palavra ní quando seguida de palavra iniciada por vogal diferente de i.
, prep. Contração da preposição ní e substantivo. Quando a vogal inicial do substantivo não é i, a consoante n da preposição se transforma em l, e a vogal i toma forma de vogal do substantivo posterior. Mas se a vogal do substantivo é i, ela é eliminada. Ní àná ( l'ánàá ). Ní ilé (ní'lé)
, part. enfática. Usada na construção de frases, quando o verbo tiver dois objetos, o segundo objeto é precedido por " ní".
, prep. No, na, em. Usada para indicar o lugar em que alguma coisa está. Indica uma posição estática.
, v. Ter, possuir, dizer.Transportar carga em um barco ou navio. Ocupar, obter, pegar.
Ni, v. Ser, é.
, pron. dem. Aquele, aquela. Requer alongamento da vogal final da palavra que o antecede somente na fala. Ex.: Fìlà ( a ) nì = aquele chapéu.

Gbéni, v. Edificar.
Gbémi, v. Engolir, consumir líquido ou sólido. 
, v. Pensar, raciocinar, imaginar, conceber, meditar. Relatar, contar, reclamar, queixar-se. Preparar, mexer. Vagar no sentido de arejar a cabeça.
, v. Produzir som, dar um som de atabaque. Drapejar, vestir (para mulher). Estar de pé. Cobrir com telhas. Enrolar o pano no corpo sem dar nó, pôr uma roupa (mulher).
Ro, v. Pingar, vazar. Cavar. cultivar. Ser elástico. Doer.
Ohun tó máa ń dáa, s. O que é melhor, ideal.
Àpẹẹrẹ tí ó dárajùlọ, s. Ideal, o melhor exemplo.
Àpẹẹrẹ, s. Exemplo, padrão.

Atete rò tẹlẹ, s. Premissa.
Imúwá fún ìfiyèsí, ìmọ̀ràn, àbá, s. Proposição
Ágúmẹ́ntì, s. Argumento.
Aríyànjiyàn, s. Argumento, disputa.
Ọ̀rọ̀, s. Termo, palavra, assunto, expressão.
Lápẹrẹ, lámì, adj. Simbólico.
Bí iṣe, bí ìwà, ti àṣà, bí ti ìrísí, adj. Formal.
Iyè inú, iyè, ìro, s. Ideia.
Ṣàṣàrò, v.  Matutar, raciocinar, discorrer, cuidar, cogitar, cismar, ruminar, considerar, ponderar, pensar.
Ìrogún, s. Instilação, indução.
Ìdí, èrèdí; èrò, ìpìlẹ̀, s. Razão.
Ìrònú, s Raciocínio, pensamento, reflexão, cogitação. 
Ìṣe ti ṣàṣàrò, s Ação de raciocinar. 
Ìrònú lílo ọgbọ́n, s. Raciocínio lógico.  
Èrò orí ìdí, s. Raciocínio.
Ìmúkúrò, s. Dedução, remissão, indicação. 
Ìyọkúrò, s. Dedução, extração, processo de subtração.
Ìyọjáde, s. Dedução, aparecimento, ato de sair para fora, brotar. 
Ẹ̀kọ́, s. Dedução, aula, educação, instrução.
Ọgbọ́n lámì, s. Lógica simbólica
Ọgbọ́n bí ti ìrísí, s. Lógica formal.
Èrò, s.  Opinião, doxa, parecer, gosto, juízo, crença, palpite. 
Ìdájọ́, s. Juízo, julgamento, sentena pronunciada, condenação.  
Ìro, ìrònú, s. Pensamento. "A Filosofia afroperspectivista define o pensamento como movimento de ideias corporificadas, porque só é possível pensar através do corpo. Este, por sua vez, usa drible e coreografia como elementos que produzem conceitos e argumentos" (Renato Noguera). 
Aríyànjiyàn ìmúkúrò, s. Argumento dedutivo.
Aríyànjiyàn ìrogún, s. Argumento indutivo.
Ìjọra, àjọra, s. Semelhança, analogia.
Ìfiwé, s. Comparação, analogia. 
Apéerẹìgbìyànjú, s. Analogia
Aríyànjiyàn nípa Apéerẹìgbìyànjú, s. Argumento por analogia.
Lílo ọgbọ́n ìronú, adj. Lógico..
Aríyànjiyàn kò sí ọgbọ́n, s.  Argumento sem lógica.
Aríyànjiyàn láìlágbára, aríyànjiyàn bí olókùnrùn, aríyànjiyàn tí kò jámọ́, s. Argumento inválido.
Ọgbọ́n kúántù, s. Lógica quântica. 

Ẹ̀rí, s. testemunha, evidência, prova, sinal.
Èrò, s. Pensamento, ideia, imaginação. 
Nípa, nípasẹ̀, adv. Sobre, acerca de, concernente a.
Kọjá, prep. Sobre, além de. 
Ní orí, lórí, lérí, prep. Sobre, em cima de, cerca de, acerca de, a respeito de. 
Lórísórí, prep. Em, por, ao. sobre. 
Sórí, prep. Para cima de. 
Nípati, prep. Conforme. 
Lókè, ní òkè, prep. Acima, no alto de.

Iyè inú, iyè, ìro, s. Ideia.

Tẹ́mi, v. Não conseguir o que se deseja com urgência.
Tẹ̀mí, adj. Espiritual.
Àárẹ̀ tẹ̀mí, s. Sensação de fadiga emocional ou espiritual. Bákan náà ni ṣíṣe àwọn ìgbòkègbodò tẹ̀mí déédéé lè ṣèrànwọ́ láti dín àárẹ̀ tẹ̀mí kù -De modo similar, atividades espirituais regulares podem ajudar a reduzir qualquer sensação de fadiga emocional ou espiritual.
Ma, mà, adv. Sem dúvida, com certeza. É usado para expressar força, surpresa ou ênfase, indicando uma ação positiva.
Má, máà, adv. Não. Negativa do verbo na forma imperativa, tempo de comando. Má lọ! = Má ṣe lọ! - Não vá! A forma má ṣe pode ser usada para ênfase, sem alterar o sentido da frase. Má ṣe bẹ́ẹ̀ - Não faça assim.
Máa, part. v. Usada como outra opção para marcar o tempo futuro do verbo, admitindo o pronome pessoal de uma sílaba.
Máa, v. aux. Indica uma ação habitual, costumeira.
Máa ń, a máa, adv. pré v. Ter costume de, estar acostumado, ter maneira de (fazer algo). Emprega-se o presente do indicativo para expressar uma ação constante ou habitual.
Máa, maa, obs. : Colocado antes do verbo, dá um sentido polido a uma ordem. Ẹ máa padà níbí - Volte aqui.
Maa, Obs. Posicionado depois de qualquer das partículas indicadoras do tempo futuro, dá um sentido progressivo ou habitual ao verbo. Ng ó maa kà á- Eu continuarei a ler isto.
, Pron. pess. com adv. Eu. Mà á jẹ ẹ̀bà - Eu vou comer pirão de mandioca.

, v. Vir. Procurar por, buscar, vasculhar. Tremer de nervoso. Dividir, partir em pequenos pedaços.
, v. Ser, haver, existir, estar.
, V. Cavar. Remar, dirigir. Abraçar, prender, apertar . Monopolizar.
, pron. pess. Você.
Wa, pron. oblíquo. Nos, conosco. Possui função reflexiva e é posicionado depois de verbo e preposição.
Wa, pron. poss. Nosso, nossa.

Nínú, prep. Dentro, no interior de.
Inú, s. Estômago, ventre, interior, interno, no íntimo de.

Àìleèkú ọkàn, s. Imortalidade da alma.
Ìyè àìnípẹ̀kun, s. Vida eterna. 
Ẹ̀rí-ọkàn, ọkàn, ipò àìsùn-àìjí,  s. Consciência.
Ìfura, àkíyèsí, ìmọ̀, s. Consciência, atenção, conhecimento.
Ẹ̀rí-ọkàn dúdús. Consciência negra.
Ẹ̀rí-ọkàn kúántù, s. Consciência quântica.
Ẹ̀rí-ọkàn ti gbogbo ẹ̀dá, s. Consciência cosmica.
Ipò, s. Cargo, posto, posição, lugar, situação.
Àìsùn, s. Sem dormir, vigília.
Ẹ̀rí, s. testemunha, evidência, prova, sinal.
, v. Acordar alguém, despertar, levantar. Roubar.
Àì, láì, pref. neg. Sem, carecer de.

Ọkàn, s. Coração, espírito, consciência. Ânimo exterior , representado pelo coração. É a base da emoção e da energia psíquica. Egúngún (eégún, égún) é a alma forte do corpo físico (espírito ancestral) que se manifesta em rituais específicos. 
Ẹ̀mí, s. Alma. vida representada pela respiração. 
Iwin, s. Ânimo interior. Espírito, fantasma, fada.  
Èrò-inú, s. Mente, alma.
Okun, s. Força, vigor, energia. 

Rẹ̀, ẹ̀, pron. poss. Dele, dela. É posicionado depois de substantivo.
Rẹ̀, v. Estar cansado. Aumentar. Atirar, cair frutas ou folhas.
Rẹ, ẹ, s. Seu, sua, de você.
Rẹ, v. Tingir. Molhar na água, encharcar, estar ensopado.
Rẹ́, v. Ser cordial, ser amigável, ser simpático. Cortar.

Armas de fogo

Ewu ńlá ni ìbọn yíyìn jẹ́ fún àwọn èèyàn orílẹ̀-èdè wa.

A violência com armas de fogo é uma ameaça à saúde pública do nosso país.


Nenhum texto alternativo automático disponível.


Àkójọ́pọ̀ Itumọ̀ (Glossário).
Ìwé gbédègbéyọ̀  (Vocabulário).


Ohun ìjà, s. Arma.
Ewu ńlá, s. Muito perigoso.
Ewu, s. Perigo.
Tóbi, ńlá, adj. Grande.
Tóbi, v. Ser grande.
Pọ̀, adj. Cheio, farto, barato, comum, grande.
Gbórín, v. Ser grande, largo, amplo.

Ọmọ orílẹ̀-èdè, s. Cidadão.
Ti ènìà, adj. Humano.
Ẹ̀dà èèyàn, s.  Homem, ser humano. O indivíduo que pertence à espécie humana.
Èèyàn, s. Povo, gente, pessoas.
Ajọ̀bọ, irúọmọnìyàn, àwọn irúọmọnìyàn, s.  Hominoidea. A superfamília de mamíferos, incluindo macacos antropóides e os seres humanos.
Ọmọnìyàn, ọmọ ènìyàn, s.  Homo sapiens. 
Ènìà, ènìyàn, s. Pessoa. É também usado de forma impessoal para significar povo, seres humanos, alguém. 
Aráàlú, s. Povo do lugar, da cidade, da região.
Ará, ènìyàn, s. Povo. 
Iye ènìyàn inú ìlú, s. População. 
Ọ̀pọ̀ ènìà aláìníláárí, àwọn "ọmọ ìta", s. Plebe, populacho, povo, ralé, populaça.

Ń, v. Estar. Indicador de  gerúndio.
Ń, adv. pré-verbal. O prefixo "ń" no verbo indica não só uma ideia presente como uma ação que esteja ocorrendo, em desenvolvimento (gerúndio). Pela sua função, é equivalente ao verbo auxiliar estar em português.
L', pref. No.
L, pref. Forma modificada da palavra ní quando seguida de palavra iniciada por vogal diferente de i.
, prep. Contração da preposição ní e substantivo. Quando a vogal inicial do substantivo não é i, a consoante n da preposição se transforma em l, e a vogal i toma forma de vogal do substantivo posterior. Mas se a vogal do substantivo é i, ela é eliminada. Ní àná ( l'ánàá ). Ní ilé (ní'lé)
, part. enfática. Usada na construção de frases, quando o verbo tiver dois objetos, o segundo objeto é precedido por " ní".
, prep. No, na, em. Usada para indicar o lugar em que alguma coisa está. Indica uma posição estática.
, v. Ter, possuir, dizer.Transportar carga em um barco ou navio. Ocupar, obter, pegar.
Ni, v. Ser, é.
, pron. dem. Aquele, aquela. Requer alongamento da vogal final da palavra que o antecede somente na fala. Ex.: Fìlà ( a ) nì = aquele chapéu.

Yìnbọn, v. Disparar uma arma.
Ìbọn yíyìn, s. Arma de fogo.
Ìbọn-ìléwọ́, s. Revólver.
Ìbọn, s. Arma, pistola.
Ẹnu ìbọn, s. Boca do cano de uma arma de fogo.
Ẹnu, s. Boca, abertura, orifício.
Yíyìn, s. Fuzilaria, tiro.
Yíyìn, adj. Honrado, digno de elogio.
Jẹ, v. Comer, consumir alimento. Ser devedor. Ganhar na loteria, ganhar dinheiro, vencer. Ascender a um título, a um cargo.. Experimentar algo agradável ou desagradável.
Jẹ́, v. Ser. Concordar, permitir, admitir, arriscar-se a um empreendimento. Ser feito de, envolver. Responder, replicar. Chamar-se. ser chamado.
Jẹ̀, v. Jogar algo ao redor. Pastar.

Àwọn, wọ́n, pron. pess. Eles, elas. Indicador de plural. "Ó tún fi kún ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé: “Àwọn tí wọ́n ṣe ohun rere sí àjíǹde ìyè, àwọn tí wọ́n sọ ohun búburú dàṣà sí àjíǹde ìdájọ́”- Depois acrescentou: “Os que fizeram boas coisas, para uma ressurreição de vida, os que praticaram coisas ruins, para uma ressurreição de julgamento.”
Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.
Wọn, pron. poss. Deles, delas.
Àwọn ará Bràsíl, s. Brasileiros.
Ti orílẹ̀ èdè Bràsíl, adj. Brasileiro.
Ọmọorílẹ̀-èdè Bràsíl, ọmọ ilẹ̀ Bràsíl, ọmọkùnrin ilẹ̀ Bràsíl, s. Brasileiro.
Ọmọkùnrin ilẹ̀ Bràsíl, s. Brasileiro do sexo masculino.
Ọmọbìnrin ilẹ̀ Bràsíl, s. Brasileira.

Ní ti Bràsíl, ti orílẹ̀ èdè Bràsíl, adj. Brasileiro.

Fún, prep. Para, em nome de (indica uma intenção pretendida para alguém).
Fún, v. Dar. Espremer, apertar, extrair. Espalhar, desperdiçar, empurrar para os outros. Espirrar, assoar.
Fun, v. Ser branco. Soprar, ventar.

Ìpínlẹ̀, orílẹ̀-èdè, s. Estado.
Ìpínlẹ̀, s. Fronteira, demarcação, limite entre duas cidades, Estado ( SP, RJ).
Orílẹ̀, s. Nome que denota um grupo de origem ou clã.
Ilẹ̀, s. Terra, solo, chão. 
Orílẹ̀-èdè, s. Estado, nação.
Ìlú, s. Cidade, terra, , região, país.
Ìlù, s. Tambor, um tipo de toque de atabaque.
Ìlù, s. Atabaque, tambor.
Ìlu, s. Verruma, perfurante.
Ìlú etí, s. Tímpano.
Tóbi, ńlá, adj. Grande.
Tóbi, v. Ser grande.
Pọ̀, adj. Cheio, farto, barato, comum, grande.
Gbórín, v. Ser grande, largo, amplo.

, v. Vir. Procurar por, buscar, vasculhar. Tremer de nervoso. Dividir, partir em pequenos pedaços.
, v. Ser, haver, existir, estar.
, V. Cavar. Remar, dirigir. Abraçar, prender, apertar . Monopolizar.
, pron. pess. Você.
Wa, pron. oblíquo. Nos, conosco. Possui função reflexiva e é posicionado depois de verbo e preposição.
Wa, pron. poss. Nosso, nossa.

Ṣakabùlà, s. Mosquete, espingarda.
Ìbọn jagamù, s. Rifle.
Ìbọn ṣakabùlà, s. Mosquete. Àwọn nǹkan ìjà tí wọ́n lò nígbà yẹn ni ìbọn ìléwọ́, ìbọn ṣakabùlà, ìbọn jagamù, àti àwọn àgbá ayinta, orílẹ̀-èdè Swídìn sì làgbà nínú àwọn tó ń ta nǹkan ogun - As armas da época incluíam pistolas, mosquetes, morteiros e canhões, sendo a Suécia o principal fornecedor de armamentos.
Bájí, s. Despertar junto.
Ìré ìbọn, s. Gatilho. Peça do fecho de uma arma de fogo, que serve para destravar o cão e fazê-lo atingir o projétil, para o disparo.
Àgbá ayinta, ìbọn àgbá, s. Canhão.
Ìdí ìbọn, s. Cabo de revólver.
Ẹtu ìbọn, s. Espoleta de arma de fogo.
Ẹ̀tù, s. Pólvora, material explosivo. Pó medicinal. Um tipo de antílope.
Ọta ìbọn, s. Projétil de arma de fogo.
Ọta, s. Bala, projétil.
Ọta àgbá, s. Bala de canhão.
Àgbá, s. Barril, canhão, morteiro.
Bájínọ́tú, s. Pistola yorubá, pistola tradicional, revólver tradicional, Revólver yorubáOrúkọ ìbọn ìbílẹ̀ - Nome de uma pistola tradicional.